Znajomość i chęć poznania filozofii wśród młodzieży

Filozofia w polskich szkołach średnich jest przedmiotem dodatkowym(1). O tym, że warto uczyć się filozofii pisano wiele razy. Nauczyciele badani przez Instytut Badań Edukacyjnych, w 2015 roku stwierdzili, że nauka filozofii "kształci samodzielność myślenia, lepsze rozumowanie świata, ludzi i samego siebie, twórcze myślenie, uwrażliwia moralnie, daje możliwość dociekliwości, a także uczy kreatywnego stosunku do stereotypów"(2). Filozofa jednak ciągle postrzegana jest jako coś gorszego i pozbawionego sensu. Wystarczy jednak trochę zainteresować się filozofią, by zauważyć jak wielkie znaczenie miały dla świata nauki i dla człowieka, myśli i teorie wielkich filozofów. Tales z Miletu, filozof i matematyk, stworzył podstawy do geometrii, każdy zna chociażby z lekcji matematyki, twierdzenie Talesa. Kolejny myśliciel, Pitagoras (znamy twierdzenie Pitagorasa), czy np. Euklides z Aleksandrii, Roger Bacon zajmowali się optyką. Filozofia to nie tylko matematyka, filozofia szuka odpowiedzi na fundamentalne pytania, ze wszystkich dziedzin nauki, m.in. z astronomii, fizyki, polityki, moralności, umysłu, religii itd.

 

Młodzież w polskich szkołach od kilku lat może uczyć się filozofii. Postanowiłem zbadać znajomość filozofii wśród młodzieży i chęć ich dalszej edukacji na studiach filozoficznych. Jako metodę badawczą wybrałem ankietę. W badaniu wzięło udział 100 respondentów, 50 ankietowanych pochodzi z miasta Rzeszowa. Według rankingu najlepszych liceów na Podkarpaciu w roku 2017, na pierwszym miejscu znajduje się Liceum Ogólnokształcące im. Jana Pawła II, Sióstr Prezentek w Rzeszowie(3), i tam została przeprowadzona pierwsza połowa ankiet. Druga połowa została rozprowadzona wśród młodzieży na terenie powiatu krośnieńskiego. Znajdują się tutaj dwa licea katolickie, na których filozofia jest jednym z przedmiotów nauczania. Ankietowani odpowiadali na 10 pytań. Kwestionariusz zawierał pytania otwarte, półotwarte i zamknięte. Ankieta była w pełni anonimowa. Trafiały się również pola, niezaznaczone, pominięte przez licealistów. Ankietowani to uczniowie drugich klas szkół średnich, na których jednym z przedmiotów nauczania jest m.in. filozofia. W badaniu uczestniczyło 53 kobiety i 47 mężczyzn.

Pierwsze pytanie „Czy wie Pan/Pani co to jest filozofia? (Jeśli tak, proszę napisać w kilku słowach)”. Większość młodzieży, bo aż 70%, potrafi odpowiedzieć na to pytanie. Przeważnie padała odpowiedz: „filozofia to umiłowanie mądrości”. Trzy osoby udzieliły dłuższych wypowiedzi: „filozofia to nauka o świecie, zadaje pytanie dlaczego?”, „filozofia to nurt w nauce zajmujący się metafizycznym opisem i tłumaczeniem rzeczywistości”, „filozofia to nauka, która odpowiada na pytania, na które nikt nie zna odpowiedzi”.

 

Tylko 16% ankietowanych nie odpowiedziało na kolejne pytanie. „Czy wie Pan/Pani czym zajmuje się filozofia? (Jeśli tak, proszę napisać w kilku słowach)”, przeważa odpowiedz „filozofia zajmuje się myśleniem”. Trafiały się też bardziej wyczerpujące odpowiedzi jak filozofia: „zajmuje się szukaniem odpowiedzi na różne tematy”, „zajmuje się poznaniem świata i praw nim rządzących, poznaniem człowieka”, „zajmuje się zadawaniem pytań i szukaniem odpowiedzi na nie”, „zajmuje się zastanawianiem się nad rzeczami, nad którymi przeciętny człowiek się nie zastanawia”, „obejmuje dziedziny życia, przyrody, wszechświata nauki”, „zadaje pytanie dlaczego?”, „poznawaniem przyczyn, przemyśleniami”, „zastanawianiem się”, „stawianiem pytań”, „pytaniami dotyczącymi bytu człowieka i istnienia świata”, „metafizycznym opisem i próbą wytłumaczenia rzeczywistości”, „badaniem różnych teorii, poglądów filozoficznych”, „rozważania, refleksje, analiza dzieł literatury”.

 

Pytanie trzecie miało pokazać, którzy filozofowie są najbardziej znani wśród młodzieży. Dużo, bo aż 82% ankietowanych potrafi wymienić, przynajmniej kilka nazwisk, 18% licealistów nie udzieliła odpowiedzi. Najczęściej padało nazwisko Platon, na drugim miejscu znalazł się Sokrates, na trzecim Arystoteles, niżej Tales z Miletu i Pitagoras. Siedem osób wymieniło Immanuela Kanta, cztery św. Augustyna, trzy Heraklita, Epikura, św. Franciszka, Kartezjusza, Eurypidesa i Friedricha Nietzschego. Pojawiały się również takie nazwiska jak: Demokryt z Abdery, Zenon z Kation, Tomasz z Akwinu, John Locke, Roman Ingarden, Cyceron (Marek Tulliusz Cyceron), Bertrand Russel, Tomasz Morus, Voltaire, Niccolò Machiavelli, Euklides z Megary, Horacy, Homer, Sofokles, Søren Kierkegaard, Anaksymander, Anaksymenes, Zygmunt Freud, Franz Kafka, Milan Kundera.

 

Kolejne pytanie; „Gdzie pierwszy raz zetknął się Pan/Pani z dziełami (książkami) filozofów?”. Do wyboru ankietowani mieli pięć odpowiedzi: w szkole, w bibliotece, w Internecie, w domu, inne miejsce (proszę napisać jakie). Większość 92% uczniów po raz pierwszy zetknęła się z dziełami filozofów w szkole, 5% w Internecie, 2% w domu, a 1% w bibliotece.

 

Pytanie piąte, „Czy zna Pan/Pani dzieła (książki) filozoficzne?”. Ponad połowa, 64% nie zna żadnego dzieła filozoficznego, 6% udzieliło odpowiedzi „Krąg biblijny”, „Książę – Machiavelli” – 6%, „Państwo – Platon” – 4%, „Uczta – Platon” – 4%, „Rozprawa o metodzie – Kartezjusz” – 4%, „Dialogi – Platon” – 2%, „Listy – Platon” – 2%, „Metamorfozy – Owidiusz” – 2%, „Nieznośna lekcja bytu – Milan Kundera” – 2%, „Biblia” – 2%, „Utopia – Tomasz Morus” – 2%.

 

Ankietowani nie mieli również większych problemów z pytaniem „Czy zna Pan/Pani cytaty myśli filozoficznych? (Jeśli tak, proszę napisać jakie)”. Wyróżniają się odpowiedzi: „Carpe diem” – pol. Chwytaj dzień, i „Sapere aude” – pol. Miej odwagę być mądrym. Myśli Horacego.  Trzeci najczęściej wymieniany cytat to „Cogito ergo sum” – pol. Myślę więc jestem – Kartezjusza. Pojawiały się też odpowiedzi „Przez cierpienie do gwiazd”, „Nic co ludzkie nie jest mi obce” – Terencjusza, „Memento Mori” – pol. Pamiętaj o śmierci, „Tabula rasa” – pol. Niezapisana tablica, „Wiem, że nic nie wiem” – myśl Sokratesa. Pojedynczo wymieniono również: „Nie wszystek umrę” – Horacy, „Panta rhei” – pol. Wszystko płynie – Heraklit, „Dura lex, sed lex” – pol. Twarde prawo ale prawo – Ulipianus. Pojawiła się również sentencja z Hamleta Williama Shakespeare'a: „Być albo nie być”. Natomiast 20% młodzieży nie udzieliło żadnej odpowiedzi na to pytanie. 

 

„Czy interesuje Panią/Pana filozofia?”, do wyboru licealiści mieli dwie odpowiedzi: Tak (dlaczego), Nie (dlaczego). Liczna grupa, bo aż 88% respondentów zaznaczyło odpowiedz „Nie”. Jako powód podawali najczęściej: „Jest trudna”, „Nudne”, „Ponieważ wydaje mi się mało interesująca, ciężka do zrozumienia”, „Wolę nauki ścisłe”, „Bo nie jest mi potrzebna”, „Nie mam czasu”, „Średnio interesują mnie nauki humanistyczne”, „Zbyt wymagająca, brak czasu”, „Bo jest nudna”, „Mam inne przedmioty, którymi się interesuję”, „Bo nie”, „Ciężko powiedzieć”, „Filozofię postrzegam jako naukę, która kończy się na gadaniu. Nie pomaga ludziom w realny sposób, albo po prostu nie jestem osobą wrażliwą”. Tylko 12% zaznaczyło odpowiedz „Tak”.

 

Pytanie ósme: „Które z wymienionych działów filozofii najbardziej Pana/Panią interesuje?”. Do wyboru były następujące odpowiedzi: poznanie, metafizyka, filozofia moralności, filozofia umysłu, filozofia religii, filozofia polityczna, filozofia nauki, żaden z wyżej wymienionych działów mnie nie interesuje. Wyniki prezentują się następująco: 24% nie interesują wymienione działy, 20% filozofia umysłu, 14% filozofia moralności, 12% metafizyka, 10% filozofia religii, 10% filozofia nauki, 8% poznanie, 2% filozofia polityczna.

 

Prawie stu procentowa zgodność wypowiedzi, na pytanie „Czy wybrałby Pan/Pani studia filozoficzne?”, może niepokoić, 98% licealistów zdeklarowała, że nie podjęłaby dalszej edukacji na kierunku filozofia. Za powód podawali najczęściej: „po studiach brak pracy”, „brak perspektyw”, „ponieważ nie interesuje mnie to”, „nie ma po nich przyszłości”, „po tym kierunku nie ma pracy”, „bo nie widzę siebie w naukach humanistycznych”, „nie są przedmiotem mojego zainteresowania”, „myślę, że czasami warto zastanowić się nad czymś, rozważać to filozoficznie, ale jeżeli chodzi o mnie, nie mogłabym robić tego zawodowo w przyszłości”, „myślę, że męczyłabym się i nudziła na studiach tego typu, bo nie są dla mnie, filozofia mnie nie interesuje”, „ponieważ wolę inne”, „ponieważ uważam, że nie przyda mi się do przyszłego zawodu”, „ponieważ nie wydaje się zapewniać jakiś perspektyw na „przyszłość”, „chciałabym w przyszłości pracować”, „Lubię robić konkretne rzeczy, które w sposób realny wpłyną na ludzkie życie. Filozofia kojarzy mi się jedynie z gadaniną o mrzonkach i rzeczach nieistotnych, nierealnych (przynajmniej dla mnie)”.

 

Badanie to, miało za cel przybliżyć aktualną znajomość filozofii wśród młodzieży i chęć ich dalszej nauki na studiach filozoficznych. Mimo, że w ankiecie uczestniczyła stosunkowo mała liczba respondentów (100 osób), wynik tego badania daje nam ogólny obraz pojęcia filozofii, w umysłach młodzieży. Okazało się, że ponad połowa ankietowanych wie, co to jest filozofia i czym się ona zajmuje. Większość, bo aż 82% licealistów zna, co najmniej jednego filozofa. Pojawiały się różne odpowiedzi, jednak zdecydowana większość to nazwiska filozofów epoki starożytnej, nieliczna grupa wymieniła filozofów z epok: średniowiecze, nowożytność, współczesność. Dużym zaskoczeniem była znajomość cytatów filozoficznych. Najczęściej podawano je w języku łacińskim. Ponad połowa respondentów nie zna żadnego dzieła filozoficznego. Pozostali najczęściej odpowiadali: Krąg biblijny, Książę i dzieła Platona. W szczególności trzy działy filozofii: filozofia umysłu (20%), filozofia moralności (14%) i metafizyka (12%), są w kręgu zainteresowania licealistów. Po raz pierwszy z filozofią uczniowie zetknęli się w szkole (92%). To wszystko dowodzi, że nauczanie filozofii w szkołach średnich się sprawdza. Efektem tego jest dobra/bardzo dobra znajomość nazwisk, dzieł i myśli filozofów.

 

Kolejna kwestia to zainteresowanie filozofią i jej dalsze studiowanie. Aż 88% ankietowanych nie interesuje filozofia, ponieważ jak w większości stwierdzili: „Jest trudna”. Tylko 12 osób się nią interesuje. Trzy z nich uzasadniły swój wybór odpowiedzią: „Ponieważ rozwija umysł”. Uczniowie w 98% nie podjęliby dalszej nauki na studiach filozoficznych, za powód podają: „brak pracy po studiach tego typu”. Mimo, że większość nie interesuje się filozofią, to jej znajomość wśród licealistów jest duża. Należy również dodać, że coraz więcej młodych ludzi studiuje na dwóch kierunkach, np. prawo i filozofię. Co zrobić, by zwiększyła się liczba osób studiujących filozofię? Może warto łączyć ze sobą kierunki różnych studiów w jeden np. politologia i filozofia, fizyka i filozofia. Około 500 osób w roku 2015 zdawało maturę z filozofii(4), a w roku 2017 blisko 950 uczniów(5).

 

(1) Wyborcza.pl, Będą pieniądze na naukę filozofii w szkołach, [online] http://wyborcza.pl/1,75398,18579658,beda-pieniadze-na-nauke-filozofii-w-szkolach.html [dostęp, 30.01.2018]

(2) Tamże.

(3) Perspektywy, Ranking liceów 2017 – podkarpackie, [online] http://www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=3242:ranking-liceow-2017-woj-podkarpackie&catid=221&Itemid=424, [dostęp, 30.01.2018]

(4) Wyborcza.pl, Będą pieniądze na naukę filozofii w szkołach, [online] http://wyborcza.pl/1,75398,18579658,beda-pieniadze-na-nauke-filozofii-w-szkolach.html [dostęp, 30.01.2018]

(5) Filozofuj!eu, Matura 2017: Już za chwilę egzamin maturalny z filozofii!, [online] http://filozofuj.eu/matura-2017-juz-chwile-egzamin-maturalny-filozofii/ [dostęp, 30.01.2018]